Zmysły dostarczają informacji z całego ciała i otoczenia wokół nas. Mózg rejestruje, segreguje i przetwarza informacje otrzymywane ze zmysłów. Jeśli prawidłowo integruje informacje, stanowią one doświadczenia, będące podstawą procesu uczenia się.
Prawidłowe funkcjonowanie dziecka, jego rozwój psychoruchowy jest zależne od rozwoju procesów integracji systemów zmysłowych: słuchowego, wzrokowego, dotykowego, prioprioceptywnego (dotyczącego czucia głębokiego, czyli czucia z mięśni i stawów), przedsionkowego (czyli zmysł równowagi), węchu i smaku. W przypadku gdy informacje pochodzące ze zmysłów napływają w sposób niewłaściwie zorganizowany, to funkcje układu nerwowego blokują się, co uwidacznia się w postaci problemów w życiu codziennym, a także w trudności z materiałem szkolnym, np. czytaniem, pisaniem, liczeniem. Trudności w przetwarzaniu wrażeń sensorycznych (zmysłowych) dotyczyć mogą: rejestracji, czyli odbierania bodźców, modulacji, czyli tolerancji zmian oraz trudności z prawidłową reakcją, jako odpowiedzią na bodźce.
Praca kanałów sensorycznych może być uszkodzona na trzy sposoby:
- nadwrażliwość (kanały sensoryczne są zbyt otwarte, przez co do mózgu przedostaje się zbyt duża ilość bodźców),
- niedowrażliwość (drogi sensoryczne są niedostatecznie otwarte, przez co do mózgu przedostaje się za mało bodźców, co prowadzi do deprywacji sensorycznej, czyli niedoboru wrażeń zmysłowych),
- biały szum (wadliwe działanie kanałów sensorycznych powoduje, że wytwarzają one własne bodźce i przekaz płynący ze świata zewnętrznego jest zakłócony lub nawet niedopuszczony do mózgu.
Zaburzenia te wpływają negatywnie na wiele obszarów funkcjonowania dziecka, m. in. opóźniają rozwój komunikacji, emocji, motoryki oraz rozwój społeczny. Zaburzenia integracji sensorycznej często współwystępują z innymi zaburzeniami, np. ADD (deficyt uwagi), ADHD, całościowymi zaburzeniami rozwoju oraz zespołami uwarunkowanymi genetycznie. Ogólnie rzecz biorąc dziecko, a później też osoba dorosła ma trudności w życiu codziennym i/lub w edukacji. Zadaniem terapii jest zmniejszanie tych trudności tak, by nie wpływały negatywnie na jakość życia.
Dziecko, które ma zaburzenia integracji sensorycznej wymaga określonych ćwiczeń, stymulacji, które nieprawidłowości te minimalizują. Ćwiczenia układane powinny być przez terapeutę integracji sensorycznej.
Zaburzenia integracji sensorycznej – czyli niepokojące objawy
Nie można podać ilości objawów, które powinny wzbudzić niepokój, ale jeden, do tego rzadko występujący symptom nie jest jeszcze powodem do obaw. Jeśli tych cech jest więcej (od kilu wzwyż) lub są one bardzo nasilone, często się powtarzają, są wyraźnie obserwowalne w zachowaniu dziecka – wtedy należy skonsultować się ze specjalistą. Poniżej przedstawiono listę większości występujących objawów zaburzeń integracji sensorycznej.
Układ przedsionkowy
Układ przedsionkowy, czyli zmysł równowagi mieści się w uchu wewnętrznym. Wzmacnia działanie układu nerwowego, koordynuje odbiór wrażeń z innych zmysłów; wpływa na napięcie mięśniowe, ruchy gałek ocznych, reakcje równoważne oraz utrzymanie właściwej postawy ciała. Nieprawidłowości w działaniu tego systemu manifestują się u dziecka poprzez m. in.:
- słabą równowagę i koordynację ruchową,
- problemy z koncentracją uwagi,
- trudności w opanowaniu podstaw nauki szkolnej,
- opóźniony rozwój mowy,
- chorobę lokomocyjną.
Układ słuchowy
Ucho pełni podwójną funkcję – układu słuchu oraz równowagi. Odpowiedzialne jest za różnicowanie dźwięków oraz ich analizę i syntezę. Charakterystyczne objawy centralnych zaburzeń słuchu to np. trudności z:
- rozumieniem i różnicowaniem dźwięków z otoczenia,
- rozumieniem poleceń złożonych,
- koncentracją uwagi na wypowiedziach ustnych,
- wrażliwością na muzykę,
- rozumieniem mowy w hałasie itp.
Nadwrażliwość w zakresie przetwarzania bodźców słuchowych przejawiać się może poprzez:
- zatykanie uszu, uciekanie od hałasów i nieprzewidzianych dźwięków, lęk przed tłumem, ruchem ulicznym, syrenami, burzą, deszczem, wiatrem, szumem fal,
- unikanie mycia uszu,
- lekki sen, trudności z zasypianiem, lęk przed szczekającym psem;
- słuchanie dźwięków wydawanych przez siebie.
Niedowrażliwość (podwrażliwość) uwidacznia się natomiast poprzez:
- rzucanie przedmiotami, trzaskanie drzwiami, wydawanie głośnych okrzyków;
- przykładanie do ucha wibrujących przedmiotów;
- przysłuchiwanie się sprzętom, np. pralce, suszarce, odkurzaczowi;
- otwieranie i zamykanie drzwi z różną siłą;
- wsłuchiwanie się w uliczny hałas; ostukiwanie przedmiotów.
Biały szum w zakresie dysfunkcji percepcji słuchowej uwidacznia się natomiast przez:
- uderzanie się rękoma w głowę i uderzanie głową o różne powierzchnie,
- wsłuchiwanie się w dźwięki z własnego ciała, np. bicie serca,
- kołysanie głową i przyjmowanie pozycji głowa w dół,
- wsłuchiwanie się w dźwięki wydawane przez siebie.
Układ wzrokowy
Zmysł wzroku w momencie narodzin jest najsłabiej rozwiniętym układem zmysłowym. W piramidzie zmysłów zajmuje jednak najwyższe miejsce. Układ ten osiąga najpóźniej dojrzałość funkcjonalną, jest też zmysłem najbardziej wyspecjalizowanym.
Nadwrażliwość wzrokowa (unikanie bodźców wzrokowych) manifestować się może u dzieci poprzez m. in.:
- unikanie blasku słońca, światła oraz światła jarzeniowego;
- mrużenie, tarcie, zamykanie oczu pod wpływem światła;
- niechęć do luster;
- spoglądanie przez małe dziurki i/lub szkło;
- znacznie skrócony czas fiksacji wzroku;
- słaba tolerancja zmian rodzaju i natężenia światła;
- zamykanie oczu w sytuacji zbliżającej się piłki rzuconej do dziecka.
Podwrażliwość, inaczej zwana niedowrażliwością oznacza poszukiwanie bodźców wzrokowych poprzez:
- wpatrywanie się w słońce i inne źródła światła oraz w drobne przedmioty;
- przesuwanie zabawek i małych przedmiotów po krawędziach;
- częste kołysanie się i domaganie szybkiego ruchu;
- nadmierne zainteresowanie lustrami i błyszczącymi przedmiotami;
- nienaturalnie rozszerzone źrenice;
- niezauważanie zmian w otoczeniu;
- lęk przed ciemnymi pomieszczeniami.
Biały szum manifestuje się natomiast w postaci machania przed oczami dłońmi i wyginanie palców:
- częste dotykanie powiek;
- patrzenie „poprzez” (czyli nie na osobę lub przedmiot, a „przez” osobę/przedmiot) oraz nieobecny wzrok;
- unikanie kontaktu wzrokowego;
- rytmiczne poruszanie przed oczami przedmiotami;
- kołysanie się.
Zaburzenia percepcji wzrokowej powodują w następstwie liczne trudności w rysowaniu, wypowiadaniu się, czytaniu, pisaniu.
Układ węchowy
Zmysł węchu jest układem czułym i wrażliwym. Przez układ ten bodźce zmysłowe docierają do mózgu najszybciej. Zmysł ten wiąże się z rozwojem postrzegania, mową i koncentracją uwagi.
Niedowrażliwość węchowa przejawia się m.in. poprzez:
- obwąchiwanie ludzi, przedmiotów, ubrań, włosów, a nawet części ciała;
- fascynację zapachami np. podczas gotowania.
Nadwrażliwość ujawniać się może poprzez:
- odczuwanie zapachów tam, gdzie inni ich nie czują;
- odczuwanie zapachów nieprzyjemnych tam, gdzie ich nie ma;
- opór przed jedzeniem, opór przed czynnościami fizjologicznymi (oddawanie moczu i stolca);
- zatykanie nosa;
- nadwrażliwość na perfumy.
Oznakami białego szumu może być m.in.
- ciągłe dłubanie w nosie;
- wkładanie przedmiotów do nosa;
- dmuchanie w kierunku nosa.
Układ smakowy
Smak pokarmów w znacznej mierze zależy od wrażeń węchowych. Zmysł smaku, podobnie jak węchu, przystosowany jest do odbierania bodźców chemicznych.
Niedowrażliwość smakowa przejawiać się może:
- w postaci lizania przez dziecko rąk, przedmiotów;
- wkładaniem przedmiotów do ust;
- gryzieniem i/lub zjadaniem niejadalnych rzeczy;
- obgryzaniem paznokci.
Nadwrażliwość manifestuje się poprzez:
- wybiórczość pokarmową, dławienie się i wymiotowanie podczas jedzenia;
- odmawianie jedzenia;
- wiotkość ust podczas karmienia.
Biały szum smakowy ujawnia się m.in. poprzez:
- ssanie języka;
- przygryzanie warg, policzków;
- wymiotowanie i zjadanie zwróconych treści pokarmowych;
- dziecko może też sprawiać wrażenie, jakby nigdy nie było głodne.
Układ dotykowy
Zmysł dotyku wpływa na poznawanie własnego ciała, wczesne poznawanie przedmiotów, rozwój emocjonalny, różnicowanie bodźców dotykowych, rozpoznawanie przedmiotów bez pomocy wzroku oraz umiejętności szkolne. Układ dotykowy odbiera wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku, nacisku, ciepła, zimna, bólu. Zaburzenia dotyczyć mogą czucia powierzchownego (skóra), czucia głębokiego (priopriorecepcja – informacje z mięśni, ścięgien, stawów) oraz czucia temperatury.
Niedowrażliwość w zakresie czucia skórnego oraz czucia temperatury manifestuje się w formie:
- pocierania się, szczypania, uderzania, drapania, rozdrapywania ran,
- dotykania różnych powierzchni, faktur,
- Chodzenie na bosaka, rozbieranie się i chodzenie nago, szukanie doznań cieplnych.
Nadwrażliwość uwidacznia się u dzieci poprzez:
- unikanie dotyku, niechęć do nowych ubrań, niechęć do niektórych ubrań, materiałów, metek, faktur, substancji lepkich, sypkich, delikatne głaskanie się i ocieranie o miękkie tworzywa;
- lęk przed wodą, wiatrem, czesaniem włosów, zmianami temperatury.
Biały szum to np.
- częste drapanie się
- pojawianie się gęsiej skórki bez obiektywnej przyczyny.
W zakresie czucia głębokiego niedowrażliwość przejawiać się może poprzez:
- wyginanie palców,
- machanie rękoma, potrząsanie ramionami,
- przeciskanie się przez ciasne powierzchnie, ugniatanie się w kocu,
- chodzenie na palcach,
- gwałtowną masturbację, nadaktywność,
- niekontrolowane ruchy kończyn.
Nadwrażliwość widoczna jest natomiast w formie:
- niechęci przed dotykiem, przytulaniem, podawaniem dłoni,
- ociężałością ruchową, podwyższonym napięciem mięśniowym,
- „dziwacznym” chodzeniem, np. na sztywnych lub szeroko rozstawionych nogach.
Biały szum manifestować się może np. poprzez wybuchy hiperaktwności u dzieci na ogół spokojnych, a następnie zastyganiem w bezruchu.